felsefe taşı

Adem evladı; özellikle Homo Sapiens Sapiens türü (100 – 70 bin yıl) sahip olduğu kadim bilgi, duygu ve düşüncelerini gelecek kuşaklara aktarma amacıyla sembolleri kullanmıştır.

İzlerini her coğrafi lokasyonda, misal; Fransa’nın Chauvet Mağarası’ında (33 bin yıl önce) antik Mısır’da, Sümer’de (5 bin yıl önce) Meksika’daki Maya şehri Teotihuacan’da (2.500 yıl önce) Göbeklitepe’de (14 bin yıl önce) ve bunun gibi görmek mümkün…

Semboller, daha yakın tarihlere geldiğimizde; mağara, tapınak, antik şehir sütun ve duvarlarından “el işçiliği” ürünlerine yansımıştır: seramik (çanak-çömlek) heykel, resim ve benzeri ürünlerin yanısıra; halı ve kilim semboliği de bu araçlardan biridir.
Özellikle Türk ve İran halıları bu açıdan çok zengindir.

Bu yazımda, halı ve kilimlerdeki çok sayıdaki sembollerden sadece birini;
“Selvi-Botteh-Şal Deseni”ni yorumlamaya çalışacağım.

“Yolculuk” Selvi (Servi) ağacıyla başlıyor.

Selvi ağacı en uzun ağaçlardan biridir. Türk mitolojisinde, Kutup Yıldızı’na uzanan “Demirkazık” (göğe uzanan ağaç; Tanrı’ya giden yol) semboliğini içerir. Mezarlıklarda yoğun biçimde bulunması… hatta mezar taşlarına motifinin işlenmesi de bu kabulün ürünüdür.

Servi ağacı; zamanla köklerine yakın olan yaprak ve dalları döker… böylece her daim yeşil (ağacın yeşil kısmı giderek yerden yükselir) olması hasebiyle “sonsuzluk” sembolü olup; tasavvuftaki dünyadan “el-etek” çekmeye benzetilebilir.

Ölümden sonra yaşama inanan (ruhun ölümsüzlüğü) eski Mısırlılar, ölülerin mumyalarını servi ağacından yapılan sandukalara koyarlarmış.

Selvi ağacı semboliği çok daha derinlere uzanıyor. Konudan uzaklaşmamak için kısa geçiyorum.

Boteh

İskit ve Akmanenid sanatına geldiğimizde (MÖ 6. ile 4. yüzyıl sonu arasında İran’da kurulan Akhamenid Krallığı ilk büyük Pers Devleti) sembol “Boteh” adını alıyor.

Dr. Cyrus Parham bir makalesinde “Sasani’nin son yıllarında ve İslamın ilk yüzyıllarındaki sanatlarda, selvi ile botteh arasında simbiyotik ilişki belirtileri görürüz” Der…

Ve ekler “Botteh’in evrim geçmişi açısından bakıldığında, bu örnek önemlidir, çünkü İbranice eserlerinde bu motifi selvi dışına çıkması göze çarpmaktadır. 17 ve 18 yüzyıl sanatının sayısız sanat bilimcisi süs ve sembolik metamorfozun bu hayati aşamasını gözardı etme eğilimindedir.”

Paisley

Sembol daha sonra -yakın tarihimizde-
“Şal deseni” (Paisley) dönüşümü yaşar. İsim değişikliği; Batı İskoçya’da eşarp ve şal üretiminde uzmanlaşmış Paisley kasabasının adından gelir. Şal deseni enigmatik özelliğe sahip olarak dışa çıkar…

Doğası, kimliği, esrarengiz ve sembolik anlamı açısından botteh motifi; sanat tarihçileri arasında tartışma konusudur.

Örneğin Zerdüş inancının uzantısı olan Yezîdî inancında (Yezdanizm) “Ateş Tapınağı” vardır.

Zerdüşt folklorik geleneğinde Selvi Ağacı motifi bazen ‘Zoroaster alevi’ olarak anılır. Fiona Maclachlan, Azerbaycan’da buta’nın (botteh) ateşin sembolü olarak görüldüğünü söyler.

Hamiş:

Adem evladının her ne ad ve koşul altında olursa olsun; kadim olanı manipüle etme çabası, şüphesiz hüsranla sonuçlanacaktır. Ki, sembollerin gücü -zaman ve mekân ötesi- buradan gelir…

Bir bakarsın; M.Ö. 400 yılındaki “Ateş Tapınağı” kapısındaki sembolü… 1880 yılında “Feshane” ürünü halıda; karşında bulursun…

Kaynakça:
http://www.heritageinstitute.com/zoroastrianism/trade/paisley.htm

http://www.rugidea.com/from_cypress_tree_to_botteh.htm