İroni, Sarkazm ve Sinizm
Çoğunlukla karıştırdığımız İroni, Sarkazm ve Sinizme(cynicism) dair… Günlük yaşamda bunları sık sık eşanlamlı olarak kullansak da farklılar aslında
“Sırat kıldan incedir / Kılıçtan keskincedir / Varup anın üstüne / Evler yapasım gelir.” der ironik olarak sevgili Yunus (Emre)
Ya da ironi bir durum tasviri şeklinde de olabiliyor;
‘Sigara içilmez uyarı tabelasının önünde sigara içen birinin fotoğrafı’ ile…
Yine “Hadi yürüyüşe çıkalım, hava çok güzel” dedi televizyonu açarken. Hayır, aslen hava güzel değildi. Ve evet bu da ironik bir sözdü
İroni, sözlü iletişimde diğerlerine göre açık ara en yaygın stil
ve İroni yapılırken mesajı tersine çevirir;
gerçekte ne demek istediğinin tersini söylüyorsundur.
Bu üslup aracı, genellikle birini veya bir şeyi incitmeden eleştirmek veya mizahi vurgu yapmak için kullanılır.
Bu anlamda Kierkegaard’ın deyişiyle;
“Söylenen sözün aksinin ima edilmesi”dir.
Bize aşina olan herkes, bu ifadenin
ancak ironik olarak ifade edilebileceğini bilir.
Fakat günlük yaşamda ironiyi çözmek genellikle biraz daha zordur,
hele tanımadığımız bir kişi ise
ve bu kişi sosyal medyada ise üstelik
Özellikle de ses tonu ve yüz ifadesi gibi destekleyici faktörlerin eksik olduğu yazılarda…
Dinleyicinin / okuyucunun biraz dünyevi bilgisi,
bağlam hakkında bilgisi
ve aynı zamanda konuşmacının anlaşılmasını gerektirir,
bu durumlarda önyargı varsa tehlikelidir.
Sarkazm ise (pasif) agresif alay…
İroninin aksine, sarkazm daha nadiren komiktir.
Sarkazmda alıcıyı incitmeyi veya başkalarını gülünç duruma düşürmeyi amaçlayan bir tür alay konusudur.
Bunun , ‘eti soymak’ veya ‘parçalara ayırmak ‘ anlamına gelen eski Yunanca sarkázein’den gelmesi şaşırtıcı değil .
* “Evlen ya da evlenme, her halükarda pişman olacaksın.” Søren Kierkegaard
Sarkazm ve İroni, özellikle kişisel iletişimde sıklıkla karıştırılır.
İşte bu yüzden onları ayırt etmek her zaman zordur.
Sarkazm -biriyle alay etmek için- ironi kullanımı olsa da
ille de ironi içermeyebilir.
Yine Dilbilimci Profesör John Haiman
“Konuşmacı tarafından kasıtlı olarak sözlü saldırganlık biçimi olarak kullanılan aleni bir ironidir’ şeklinde nitelemiş sarkazmı…
Sarkazm çoğu durumda, hakaret edici ve incitici, aşağılayıcıdır
ve bir insanı alay etmek ve utandırmak amacıyla kullanılır,
yani aslında özellikle hassas olduğu bilinen insanlara yapılmaması daha uygun olur.
Oysa İroni
ince bir alay içerebilse de ( ki bu yüzden ince alay da denir)
incitmez ve esas amacı mizahi ya da empatik bir etki üretmektir.
Gerçi Nietzsche;
“İronin amacı; küçük düşürmek ve utandırmak ama
bunu, iyi niyetler uyandırıcı ve bize böyle davranan bir hekime duyduğumuz gibi -saygı ve şükran borcu duymamızı buyuracak, iyileştirici bir tarzda- yapmaktır.” diyor ,
bu da herkesin harcı olmayacak şekilde ancak bir zeka işi tabii
Platon tarafından “Sokrates’e özgü
bir konuşma hilesi olarak nitelenmiş.
Zira Sokrates’in “Kendisinin bir şey bilmediğini öne sürüp sorular sorarak karşısındakinin bir şey bilmediğini ortaya çıkarma”yı amaçlayan yöntemi için kullanılmış sıklıkla…
Edebiyatta hiciv “Arapça isim hecv, yergi; alay yoluyla yermek” ,
belirli bir konuya odaklanarak bir toplumun eksikliklerini göstermek için alaycılık açısından zengin şiirsel bir kompozisyon olarak sıklıkla yapılıyor.
Sarkazm ve İroni, bireysel ifadelerle ilgilidir;
fakat Sinizm bunun çok ötesine geçer.
Mevcut normları reddeden ve gülünç gören bir zihniyettir.
“İyi şans, başkalarının başına talihsizlik geldiğinde olur.” Horace
“Vicdanınızın saf kalmasını istiyorsanız, onu kullanmamalısınız.” Otto von Bismarck
Sokrates’ın öğrencisi olan Antisthenes’in öğretisi Sinizm felsefesi kökeninde erdemli şekilde ve bütün bağımlılıklarından kurutulup özgür kalarak kendi kendine yeter bir insan olmayı savunmaktaydı.
Bütün ihtiyaçlarından sıyrılarak bir fıçı içinde yaşadığı rivayet edilen ve Büyük İskender’e “Gölge etme başka ihsan istemem” diye yanıtlayarak bu yaşam tarzını örnekleyen Diyojen’in
gündüz olduğu halde eline fener alarak
“Hey insanlar diye bağırdığında çevresine toplananları
“Ben insanları çağırdım pislikleri değil” diyerek sopayla kovalaması,
Olimpiyat oyunları dönüşünde, kalabalığın olup olmadığını soran birine “Evet, kalabalık vardı, fakat insanlar çok azdı”
diye karşılık vermiş olması
Sinik düşüncenin hayata geçirilmiş hali
olarak görülebilir.
Günümüzde ise sinizm kavramı daha çok; bireyleri zor beğenen memnuniyetsiz, olaylara sürekli eleştirel yaklaşan, menfaat düşkünü olumsuz düşüncelerle dolu varlıklar olarak nitelendirecek bir düşünce akımı şeklini almış durumda…
Günümüz sinikleri
sosyal değişimi etkilemekten çok
yaşadıkları hayal kırıklıklarına bağlı duyumsamazlık ve çekilme gösterirler.
Eski sinikler yenemeyecekleri ve yenme umutları olmayan bir sistemle;
toplumla, savaşırken
Modern sinikler ya kişinin kendinde bulunan kişilik ya da toplumun onlara yaşattıklarından dolayı sinik olmuşlardır
Eski veya yeni siniklerde ortak olan nokta ise
kuşkucu yapıları ile belirgin bir Umutsuzluktur….
Bugün Kara mizah,
her zaman popüler olan bir Sinizm biçimidir
O halde ironi, sarkazm ve sinizm teoride açıkça ayırt edilebilir.
Bununla birlikte, gerçekte pratikte kullanıldıklarında
neredeyse her zaman örtüşme vardır.
Bu da biraz ironik yine…
