Nedensellik
Gazetelerin fal köşeleri vardır. Kimi okurlar, ilk olarak oraya bakar. O gün başına neler gelebilir? Günü iyi mi, kötü mü geçecek diye anlamak için, günlük burç falı köşesini okumadan güne başlamazlar. Oysa gazetelerin yıldız falları genellikle işe yeni başlamış birileri tarafından tamamen işkembe-i kübradan atılarak yazılır. Yani, uydurmadır! Teknolojinin gelişmesiyle bu falları bir havuz içinden alıp, hazırlayan yazılım sistemleri de yapılmış olabilir. İşin özü, burç falı hiç bir gerçek nedene dayanmaksızın ve metotlarının gerçekliği tartışılır bir sistemdir. İnsanları 12 temel gruba ayırması, yani dünyada 7-8 milyar insanın 12 tipte olduğunu önermesi ile ilk duvara toslar. Gerçekleşme oranlarının istatistiği tutulmamıştır. Genelde yuvarlak ve her yöne çekilebilecek ifadeler içerir. Örneğin “bugün toplu para alabilirsiniz” gibi. Para gibi sürekli el değiştiren bir değişim aracı için ay başlarında yazılabilecek bir öngörüdür bu. Siz hiç piyangodan büyük ikramiye kazanmış bir burç falı yazarı gördünüz mü? Oysa, kelin merhemi olsa başına sürerdi. Kısaca burç falı uydurmadır. Çünkü gerçek olduğuna ilişkin hiç bir delil öne sürülemez. İnanlar ve bundan fayda sağlayanlar, “Neden böyledir?” sorusuna pek çok cevap sunabilir. Ancak bu cevapların hiç bir sağlam dayanağı yoktur.
Koçlar! harika bir haberim var!
-Bu gün aşkta şansınız açık!
– Neden?
– Çünkü ben, öyle olacağına dair sarsılmaz bir sezgiye sahibim! Bana öyle geliyor. Öyle olmalı!
12 saat sonra.
Berbat bir gündü. Kimse yüzüme bile bakmadı.
– Hık, mık
ya da:
Tüm gün herkesin gözü üzerimdeydi. 3’ünün telefonunu aldım.
– Bak gördün mü? Bana malum oluyor!
Zengin falcılar servetlerini fal bakarak yapıyor. Hiç biri borsa, çekiliş, piyango ya da kumardan kazanmadı servetini. Hala zihninizde bir aydınlanma olmadı mı? Olmadıysa sorun yok. Fal okumaya devam edebilirsiniz. Gerçekler mutlu eder diye bir kural yok.
Nedensiz bir şey olmaz. Bir olgu ile karşı karşıyaysanız bunun bir nedeni vardır. Mesela suyu yeterince ısıtırsanız kaynar ve buharlaşır. Isıtmak suyun kaynamasına nedendir.
Basit sebep-sonuç ilişkisine güzel bir örnek de hemzemin geçitte bariyerler kapalı olmasına karşın geçmeye çalışan adamın aracına tren çarpmasıdır. Neyse ki sadece araç hurda olmuş. İşin garip yanı biraz sağ yapsa bariyer olmayan taraftan geçebilecekken, araçtan inip bariyeri eli ile kaldırmaya çalışıyor. Video linki: https://youtu.be/-806F20zbIY
Bir örnek daha. Eviniz temiz kalsın diye kapıdan girerken (hatta kimi apartmanın sokak kapısında) ayakkabılar çıkartılır. Ancak elinize gecen bir çöpü düşünmeden sokağa atmak normal gelir. Burada neden sonuç ilişkisi oldukça karışıktır. Zira sokak temiz olsa eve girerken ayakkabı çıkartmaya gerek kalmaz. Yine de eve toz girebilir. Bu eve ayakla taşınmayan toz değil ise neden eve toz girmektedir. Afrika’da Sahra Çölünde oluşan fırtına ile havaya kalkıp, evinize kadar gelen toz bunun nedeni olabilir. Oysa aynı toz Avrupa’ya da giderken nasıl olur da onların evlerinde, sokaklarında toz olmaz? Bunu da Fiziki haritalara bakarak anlayabilirsiniz. Ülkemize göre çok daha yeşil olan Avrupa ülkelerinde bu toz büyük oranda ormanlar tarafından filtrelenir. Bu basitleştirilmiş bir neden sonuç ağının anlatımı için bir örnek. Pek çok neden sonuç ilişkisi çok daha karmaşık olabilir. Karmaşık neden sonuç ilişkileri ile yoğrulmuş bir durumu anlamak yerine akıl dışı bir yöntemle açıklamak kolaycılıktır. Örneğin “Dünya, evrenin merkezidir” gibi. Gerçek ise çok daha karışıktır ama gözlemlenemez, açıklanamaz ve anlaşılamaz değildir.
En basit anlamıyla “yalan” yalandır. Örneğin: ben, “istediğim zaman rüzgar estirebiliyorum, hatta fırtına bile çıkartabiliyorum” değimde, verilebilecek karşılık “hadi yap da görelim!”dir. Rüzgar estirebildiğimi söyleyip duruyorsam ve estiremiyorsam, bu yalandır. Bunu ne kadar tekrarlarsam tekrarlayayım, rüzgar estiremem. Ancak çok tekrar ettiğimde insanların bir kısmı bu kadar tekrar edilen bir şeye “acaba mı?” diye yaklaşabileceklerdir. İnsanın bir kurgu ile olguyu ayırt edememesi yapısal sorundan mı kaynaklanmaktadır?
Olgu ve Kurgu ayrımı yapabilmek önemlidir.
Nedensellik şöyle tanımlanabilir. “Aynı neden aynı sonuca yol açtığına göre neden–sonuç bağlantısı kesin ve değişmezdir. Bu anlamda evrendeki tüm olay ve oluşlar, kesin, değişmez ve öngörülebilirdir. Diğer bir anlatımla evren, gözlemcinin ya da deney yapanın iradesinden bağımsızdır(1).”
David Hume, Nedensellik ilkesinin zihinde belli olayların birleşikliğinin sürekli deneyim edilmesiyle oluştuğunu (2) belirtmiştir.
Eğer kendimizi eğitmemişsek, yaşantımızda bu gibi kavramsal tökezlemeler yaşayabiliriz. Ancak toplumun geneli kendisine paket olarak verilen kuralları olduğu gibi kabul etmek kolaycılığına gider. Gerçeklikle ilgisi olmayan kimi kabullerin fazlalığı bir toplumun ileriliği ile ters orantılıdır. Bu bir tür toplumsal nedensizliktir. Diyebiliriz.
Sözün özü her şeyin bir nedeni vardır. Kisini anlamasak da açıklayamasak da bu bir gün açıklanmayacakları ve anlaşılmayacakları anlamına gelmez.
1- Nedensellik Vikipedia, https://www.wikiwand.com/tr/Nedensellik
2- Örsan K. Öymen, Tanrı Var Mıdır? – Tanrı Üzerine Sorgulayıcı Düşünceler. 5. Baskı Şubat 2021
